هنر آجیده دوزی سوغاتی زیبای کرمان

هر شهر ، هنر و صنایع دستی مخصوص خود را دارد و در این میان ، شهر کرمان مستثنا نیست و به عبارتی هنر آجیده دوزی سوغاتی زیبای کرمان می باشد که در این مقاله از وبسایت نیمه شب به معرفی و تبیین کامل آن خواهیم پرداخت. جهت آشنایی با این هنر و سوغاتی زیبا ، با ما در ادامه مطلب همراه باشید.

 هنر آجیده دوزی چیست؟

آجیده دوزی یعنی دوخت ریز و ظریف بر روی پارچه ای دولایه با لایه ی نازكی از پنبه یا بهتر است بگوییم آجیده دوزی نوعی از رودوزی های معروف ایرانی است که سبک خاص خود را دارد و در کرمان این نوع دوخت محبوب تر است. آجیده دوزی ریشه ی عمیقی در هنرهای سنتی ایران دارد. قدیمی ترین مدرک مربوط به این هنر، مربوط به زمان هخامنشیان است به این علّت که قسمت زیرتسمه های تیردان های عصر هخامنشی با یک لایه پارچه پنبه دوزی شده بوده و آستر داده می شد تا سنگینی وزن آن باعث آزار شانه ی فردی که آن را حمل می کند نشود.

این نوع دوخت اغلب برای تزیین رو بالشی، لحاف، رو تختی، البسه، کلاه های درویشی، بقچه سوزنی ( نوعی زیراندازاست که در زمان های گذشته وقتی به حمام می رفتند با خود حمل می کردند و می برند و بعد از حمام برای پوشیدن لباس ها آن را زیر پای خود می انداختند تا آب چکه نکند و سر نخورند، سجاده، روانداز و نیز از دیگر کاربرد های آجیده دوزی است. همچنین نقوش مختلفی توسط این دوخت روی پارچه ایجاد می شود.

تاریخچه آجیده دوزی

آجیده بافی قدمتی کهن دارد و در کرمان جزو سوغات است و بسیاری از زنان کرمانی این نوع دوخت را بلد هستند.

در واقع ، آجیده دوزی یا لایه دوزی یا پنبه دوزی یکی از هنرهای سنتی ایران زمین و مربوط به خطه کرمان است که ریشه در زمان هخامنشان دارد. حتی حجاری ها قدمت آن را  زمان اشکانیان و ساسانیان نشان می دهند. در دوره ی صفویه این هنر به اوج خود رسید تا آنجا که حتی ژان شاردن در سفرنامه ی خود به آن اشاره کرده است.

 

بیشتر بخوانید: آموزش انواع دوخت و کوک خیاطی با دست

در ایران این هنر به صورت نقوش برجسته دیده می شود. در دوره ی صفویه ، زندیه ، افشاریه و قاجاریه آجیده دوزی بر روی پارچه ی قلمکار ریزنقش و به شکل بخیه دوزی انجام می شد.
روبالشی ، البسه ، کلاه های درویشی و شب کلاه ، بقچه ، سوزنی ، سجاده ، روانداز ، روتختی ، روکرسی ، شنل و بعضی از وسایل آشپزخانه مزین به این هنر هستند. پارچه ی ابریشمی ، نخی ، پنبه ای ، مخملی ، ساتن ، کتان ، تافته ، اطلسی و پارچه های تلفیقی از نوع و جنس های مختلف به عنوان پایه ی این کار استفاده می شوند و نقوش هندسی ، گل و مرغ ، گل بته ای ، طره ای لچکی ، شمسه ای و اسلیمی رایج ترین نقش های به کار رفته در این هنر می باشند.

پیشینه هنر آجیده دوزی

به طور کلی ،آجیده دوزی یا پنبه دوزی نوعی از رودوزی های سنتی ایران است و ریشه ی عمیق تری در هنرهای سنتی ایران دارد. درباره ی سابقه ی آن اطلاعات دقیقی در دست نیست اما قدیمی ترین مدرک همان طور که گفتیم مربوط به زمان هخامنشیان است به این علّت كه قسمت زیرتسمه های زیر تیردان های عصر هخامنشی با یک لایه پارچه پنبه دوزی شده آستر داده می شود تا سنگینی وزن آن باعث آزار شانه ی حمل كننده نشود از آن دوران به بعد نمونه های متعددی در حجاری های دوران اشكانی و ساسانی به چشم خورده و همچنین در دوره ی اسلامی تا زمان صفوی این دوخت از رواج نسبی برخوردار بوده كه در این دوران و همچنین در زمان حکومت های افشاریه،زندیه و قاجاریه هنرمندان آجیده دوز برای رویه ی پارچه قلمكار نقشی ریز انتخاب می كردند و آن را آجیده دوزی می كردند.

سبک های آجیده دوزی

آجیده دوزی به شیوه برجسته

در این نوع پنبه دوزی از دو لایه پارچه استفاده می شود ولی لایه داخلی ندارد. این نوع پنبه دوزی به دو شیوه دوخته می شود ؛ یک روش به این ترتیب است که در آن خطوط طرح را دوخته و بعد داخل آن را با پنبه پر می کنند تا برجسته شود. روش دیگر به این شیوه است که خطوط طرح را در دو خط دوخته و پس از آن ، از داخل کانال ها ، نخ پرک و یا نخ کلفت پشمی رد می کنند تا خطوط برجسته شود.

ابتدا باید پارچه آستری را با پارچه رویه بهم کوک زده ، نقش مورد نظر را بر روی آستری کشیده و سپس خطوط طرح را با هر دو پارچه می دوزیم. وقتی تمام طرح کاملا دوخته شد ، داخل آن را با پنبه پر می کنیم. برای پر کردن کار باید سوراخ ورودی کوچکی در آستری باز کرد و به آرامی پنبه را به کمک سوزن در داخل نقش فرو برد. باید دقت شود که عمل پر کردن نقش یکنواخت و مرتب انجام شود.

برای پنبه دوزی برجسته بهتر است از طرح هایی استفاده شود که از نقش های کوچک تشکیل شده اند ، زیرا بعد از اتمام کار زیبایی بیشتری نسبت به نقوش بزرگ دارند.

سبک ساده بدون لایه وسط

ابتدا طرح را که از قبل روی کاغذ کشیده با چرخ خیاطی بدون اینکه سوزن آن را نخ کنیم ، سوراخ سوراخ می کنیم. پارچه رویه را روی سطح صافی پهن کرده و پارچه آستری را بر پارچه رویی بخیه می زنیم. کاغذ را بر آستری قرار داده و با پودر زغال یا گچ ، نقش را بر آن انتقال می دهیم. سپس با سوزن و نخ های پنبه ای بی رنگ و کوک های کوتاه ، طرح های روی آستری را به آستر و رویه می دوزیم.

در این دوخت گاهی به جای نخ پنبه ای ، از نخ های ابریشمی الوان استفاده می کنند.

آجیده دوزی لایه دار

ابتدا پارچه رویه را روی سطح صافی پهن کرده و لایه پنبه را روی آن قرار می دهیم. آن ها را به هم کوک زده و پارچه آستری را روی لایه ای پنبه ای پهن می کنیم و سه لایه را با سوزن به هم می دوزیم. سپس با فاصله لایه ها را کوک زده ، نقش پردازی کرده و شروع به دوخت می کنیم.

پنبه دوزی به دو صورت دستی وداخل قاب یا کارگاه انجام می شود.اگر از قاب استفاده کنیم ، ابتدا باید بالا و پایین پارچه را به نوارهای قاب دوخته و با کوک زدن پارچه را محکم کنیم تا در حین کار پارچه در اثر کشیدن شل نشود.

 

بیشتر بخوانید: آموزش دوخت مدل های مختلف مقنعه + الگو به روش ساده

 

در پنبه دوزی دوخت به صورت کوک زدن های کوتاه انجام می شود و به دو طریق می توان این دوخت را انجام داد . یکی به روش دوخت جداگانه است ؛ به این صورت که ابتدا سوزن را به پایین فشار می دهیم تا از هر سه لایه عبور کند وسپس سوزن را به طرف بالا برگردانده و کوک هایی به فاصله و اندازه مساوی میزنیم. نکته قابل توجه این است که برای تنظیم فاصله دوخت همیشه یک دست باید زیر پارچه باشد. اگر روش دیگر به این صورت است که با سوزن دو یا سه کوک یک اندازه گرفته و سپس از پارچه بیرون آوریم. برای این دوخت ، از سوزن های بلند استفاده می شود.

سبک لایه دار با رویه تکه دوزی یا چهل تکه دوزی

نقوش در این نوع آجیده دوزی به مرور زمان پیشرف کرده است. در اوایل قطعات به طور درهم و بدون فرم خاصی طراحی می شدند اما بعدها استادان این هنر ، با برش قطعات به صورت یک فرم و منظم طراحی خاصی را در این زمینه ایجاد کردند. به مرور زمان مشخص شد که در تمام طرح های زیبای مدل موزاییک از مدل شش گوش استفاده شده است. در طرح های بعدی از برش هایی به اشکال مختلف ، در رنگ های متضاد تیره و روشن استفاده شد که به این ترتیب جلوه زیباتری به آن بخشید. پیشرفت دیگری که در طراحی آن حاصل شد ، طرح های دو تکه ای بود که در آن برش ها به صورت مورب ، مربع و مستطیل می باشد.

مناطق تولید آجیده و آجیده دوزی

این هنر در گذشته در استان های کرمان و خراسان رواج داشت ؛ امروزه بیشتر در کرمان به ویژه شهرستان ماهان و همچنین بعضی نقاط کشور از این نوع دوخت استفاده می شود.

جمع بندی

آجیده دوزی یا همان پنبه دوزی، نوعی هنر ایرانی است که قدمت تاریخی دارد. آجیده دوزی در شهرهای مختلف به‌صورت پراکنده انجام می‌شود؛ اما در اصل این هنر مخصوص شهر کرمان است. بد نیست بدانید بر اساس اسناد تاریخی، قدیمی‌ترین آجیده‌دوزی به دوران هخامنشیان تعلق دارد. این یعنی حدود 2،500 سال است که مردم ایران از این هنر استفاده می‌کنند. در حال حاضر معمولاً از آجیده دوزی برای بافت انواع روبالشی، روتختی، لحاف، البسه، بغچه سوزی، کلاه‌های درویشی، لباس مخصوص حمام، سجاده، روانداز و… استفاده می‌کنند و از آنجایی که این هنر ، هنر ظریف دوزی با دست است پس جای تعجب نیست که بهای محصولات آن ، قدری بالا است.